سید حسن تقی زاده

در تغییرات کابینۀ مخبرالسلطنه هدایت  در بهمن 1309 ه.ش وزیر دارایی شد و در این منصب با نهایت شایستگی خدمت کرد. وی در زمان تصدّی خود به تشخیص خود و مشاورانش ارقام بودجه را تعدیل نمود و نظارت شدید وزارت دارایی را بر مصرف بودجه مملکت مستقر ساخت و در وزارتخانه چند حسابدار برای نظارت در مخارج گماشت، و بی غرضی و دقّت و سختگیری او در امور مالی کشور حسن اثر بخشید .
در اواخر سال 1311 ه.ش اختلاف دولت ایران با شرکت نفت به میان آمد و پس از مذاکرات زیاد، مجلس لغو قرارداد دارسی را اعلام نمود. انتظار می رفت که برای بیست و هفت سال باقیمانده مدّت، قرارداد عادلانه ای بسته شود ولی پس از گفتگوهای زیاد، قرارداد جدیدی با امضای تقی زاده که وزیر دارایی بود، به مدت شصت سال با شرکت نفت انگلیس و ایران منعقد گردید و تقی زاده آن را در اواخر اردیبهشت ماه 1312 ه.ش به مجلس تقدیم کرد و در هفتم خرداد به تصویب رسانید. تقی زاده بعدها ادعا کرد تنها نظر رضاشاه را اجرا کرده و اختیاری نداشته است.

تقی زاده در دورۀ اول نماینده تبریز بود، خدمت بزرگ تقی زاده در مجلس اول تلاش در تدوین و تصویب مواد مترقیانه " متمم قانون اساسی " بود.

تقی زاده در دوره دوم مجلس از تهران، بار دیگر از تبریز به نمایندگی انتخاب شد. وی وکالت تهران را ردّ کرد و وکالت تبریز را قبول نمود. در مجلس دوم، اختلاف دو حزب اعتدالی و دمکرات روز به روز بالا گرفت و کار به جایی رسید که علمای نجف حکم تکفیر تقی زاده را که لیدر پارلمانی حزب دمکرات در مجلس بود، صادر کردند و به اطلاع نایب السلطنه و مردم رساندند، جدال در مورد اعتبار نمایندگی تقی زاده به همراه ترور بهبهانی که فرقه دموکرات متهم اصلی آن بود باعث شد که تقی زاده از مجلس مرخّصی بخواهد و در اواسط ماه رجب 1328 ه.ق به آذربایجان و سپس استانبول سفر کند.

تقی زاده در دوره ی چهارم از تهران به وکالت مجلس انتخاب شد ولی نپذیرفت و به ایران نیامد. بار دیگر در دوره پنجم از تهران به نمایندگی انتخاب شد و در سال 1303 ه.ش به ایران آمد و در جلسات مجلس شرکت کرد .تقی‌زاده در دوران جدید در ایران، از چپ‌گرایی آرمان‌خواهانهٔ سابق فاصله گرفت و به طرفداری از سردار سپه و اقدامات او در مسیر ایجاد امنیت عمومی و احیای وحدت ملی پرداخت. با این همه، زمانی که موضوع تغییر سلطنت در مجلس پنجم مطرح شد، در جلسهٔ تاریخی 9 آبان 1304 ه.ش به عنوان اولین مخالف سخن گفت و با سلطنت رضاخان به مخالفت برخاست.
تقی‌زاده در کنار مخالفان پرنفوذ رضا شاه، نامزد وکالت مجلس ششم شد و از حوزهٔ انتخابیهٔ تهران وارد مجلس شد.اما پیش از افتتاح مجلس، توسط هیات وزرا به عنوان مسئول غرفهٔ ایران در نمایشگاه فیلادلفیا (که به مناسبت یکصد و پنجاهمین سال استقلال آمریکا تشکیل شده بود) تعیین شد و به آمریکا رفت. در نوروز 1306 ه.ش به تهران بازگشت و در جلسات مجلس ششم حضور یافت. اما پس از پایان دورهٔ مجلس ششم در مرداد 1307 ه.ش رضا شاه تصمیم گرفت مجلس را کاملاً مطیع خود کند. بنابراین از انتخاب افرادی مانند مدرس، مصدق و تقی‌زاده جلوگیری کرد.

در زمستان سال 1307 ه.ش، به سمت والی ایالت خراسان به مشهد رفت ولی این مأموریت طول نکشید و در خرداد 1308 ه.ش به مرکز احضار شد.

پس از اشغال ایران از طرف نیروی متفقین در 1320 ه.ش، بار دوم به سفارت ایران در لندن منصوب شد و در مدّت اقامت لندن، فعالیت سیاسی زیادی داشت که مهمترین آنها کشمکش در شورای امنیّت با دولت شوروی بر سر تجاوز به حقوق ایران در آذربایجان بود.

در 1312ه.ش تقی‌زاده با سمت وزیرمختاری به فرانسه رفت. در همان سال ظاهراً از وی خواسته شد که جلو مطالب تند درباره رضاشاه را در مطبوعات فرانسه بگیرد و پاسخی که تقی‌زاده درباره آزادی قلم و مطبوعات در فرانسه داد، مقبول شاه نیفتاد. در همان ایام مقاله‌ای از تقی‌زاده در مجله تعلیم و تربیت انتشار یافت که در آن با مصوبات شورایی به نام اصلاح فرهنگ در وزارت جنگ مخالفت شده بود. این مقاله ظاهراً خشم و غضب شاه را برانگیخت و او را از کار برکنار کردند و به ایران فرا خواندند. تقی‌زاده خطر را احساس کرد و به ایران باز نگشت و از پاریس به برلین رفت. 

با همکاری محمدعلی تربیت، سید حسین خان عدالت و یوسف اعتصامی دوهفته‌نامه گنجینه فنون را منتشر کرد، که پس از یک سال و نیم انتشار، و ظاهراً بر اثر سفر تقی‌زاده و تربیت به خارجه و شیوع وبا در ایران، تعطیل شد.

نشریه کاوه در دو دوره منتشر شد. دوره ی اول، یعنی دوره جنگ جهانی اول در 35 شماره، از 18 ربیع الاول 1334 تا 18 ذی القعده 1337 ه.ق انتشار یافت و جنبه ی سیاسی داشت تا احساسات ملی گرایانه و ضد روسی و موافق با آلمان را در میان ایرانیان تقویت کند.
اما دوره ی دوم یا دوره پس از پایان جنگ، از جمادی الاولی 1338 ه.ق شروع و در 24 شماره تا شعبان 1340 ه.ش ادامه یافت و مندرجات آن بیشتر مقالات علمی و ادبی و تاریخی بود. سرمقاله های کاوه را خود تقی زاده، تحت عناوین " ملاحظات " یا " نکات و ملاحظات " می نوشت و همه ی آنها جنبه اجتماعی و فرهنگی داشت و نیز مقالاتی در دوره جدید با امضای مستعار " محصّل " و با عنوان " مشاهیر شعرای ایران " می نوشت که نتیجه ی تحقیق و تتبع بسیار او در این رشته بود.

تقی زاده عضو هیئت مؤسس بود.

تقی زاده در دوره اول مجلس سنا (1331-1328 ه.ش) که مصادف با سال های بحرانی نهضت ملی شدن صنعت نفت بود، ریاست مجلس سنا را به عهده داشت. در دوره دوم (1338-1332 ه.ش) نیز مدتی این منصب را داشت اما به دلیل کهولت استعفا داد.

در 1328 ه.ش در نخستین انتخابات مجلس سنا، به عنوان یکی از سناتورهای تهران انتخاب شد. بار دوم سناتور تبریز شد و در دوره سوم و چهارم سنا زیربار مسئولیت نرفت و غالباً فقط ریاست کمیسیون خارجه مجلس را عهده‌دار می‌شد. در اواسط دوره چهارم سنا، بیمار شد و ناچار از صندلی چرخدار استفاده می‌کرد. در جلسات سنا مرتباً شرکت می‌نمود ولی از خطابه‌های شورانگیز که در جوانی ایراد می‌کرد، اثری نبود.

تقی‌زاده در برلین این تشکیلات را بنیاد نهاد که فعالیتهای ضد روسی و انگلیسی میلیون را سازماندهی می‌کرد. عده‌ای از شخصیتهای فرهنگی و سیاسی ایرانی مانند محمدعلی جمال‌زاده، محمد قزوینی و ابراهیم پورداود با این کمیته همکاری می‌کردند. همچنین حسینقلی نواب، سفیر ایران در برلین، که از دورهٔ مجلس اول در تهران با تقی‌زاده دوستی داشت با این جمع مساعدت می‌کرد.

در مجلس دوم رهبری فراکسیون دموکرات بر عهدهٔ تقی‌زاده بود. اگر در مجلس اول، به سبب نطق‌های ضد استبدادی‌اش مورد غضب محمدعلی شاه قرار گرفت، در مجلس دوم به سبب دفاع از مواضع حزب دموکرات مانند تفکیک دین از سیاست و لزوم عرفی شدن جامعه، مخالفت روحانیون را برانگیخت و علمای نجف مانند آخوند ملا محمد کاظم خراسانی دربارهٔ «فساد مسلک سیاسی» دموکرات‌ها و رهبر آن تقی‌زاده فتوایی را صادر کردند.

تقی‌زاده پس از پیروزی آزادی‌خواهان و افتتاح دورهٔ اول مجلس شورای ملی، به نمایندگی از سوی طبقه اصناف تبریز انتخاب شد. از همان آغاز کار مجلس، انظار را به خود جلب کرد و ظرف مدت کوتاهی رهبری جناح اقلیت روشنفکر، تجددخواه و تندرو مجلس را به دست گرفت که طرفدار تغییرات و اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود و انتقادهای تندی از نظام استبدادی به عمل می‌آورد. توانایی‌هایی که تقی‌زاده در این دوره از خود بروز داد موجب شد تا در کنار بزرگانی چون سعدالدوله و میرزا حسن خان مشیرالدوله عضو هیئتی شود که از طرف مجلس مأمور تدوین متمم قانون اساسی مشروطه گشت.
نطقهای تند و پر شور تقی زاده در مجلس، از سویی موجبات اشتهار او را فراهم آورد و نظر روزنامه‌ها و نیز مأموران سفارتخانه‌های خارجی ذی‌نفع در ایران را به سوی وی جلب کرد، و از سوی دیگر خشم محمدعلی شاه و استبدادخواهان را بر انگیخت. در جریان به توپ بستن مجلس و برقراری استبداد صغیر، محمدعلی شاه شخصاً دستور داد که تقی‌زاده را دستگیر کنند. اما تقی‌زاده، علی اکبر دهخدا و چند تن دیگر از بیم جان به سفارت انگلستان در تهران پناهنده شدند.

پس از ماجرای توپخانه و پناهنده شدن تقی زاده به سفارت انگلستان، با وساطت سفارت، حکم تبعید تقی‌زاده و دهخدا و چند تن به خارج از کشور به مدت یک سال صادر شد. تقی‌زاده و همراهانش راتحت‌الحفظ تا بندر انزلی بردند و از آنجا روانهٔ باکو کردند. او نخست به فرانسه و سپس به انگلستان رفت.تقی زاده در لندن با مجامع سیاسی آشنا شد و در جراید انگلیسی مصاحبه هایی از او راجع به مشروطیت ایران منتشر گردید.

در پی ترور و قتل سید عبدالله بهبهانی در 23 تیر 1289 و انتساب آن به دموکرات‌ها، تقی‌زاده ناچار 3 ماه از مجلس مرخصی گرفت و به تبریز رفت، به آن نیت که پس از آرام شدن اوضاع به تهران باز گردد. اما وقتی که به قصاص قتل سید عبدالله بهبهانی، علی‌محمد تربیت به قتل رسید، تقی زاده از بیم جان پس از 4 ماه اقامت اجباری در تبریز، به استانبول رفت و دو سال در این کشور ماند.

به دعوت علیقلی خان کاشانی نبیل الدوله که شارژدافر ایران در امریکا بود ، عازم آن کشور شد. وی 19 ماه در امریکا ماند و در کتابخانه‌ای در نیویورک به فهرست‌نگاری کتابهای عربی، فارسی و ترکی اشتغال داشت.

در دیماه 1294 ه.ش پس از سفر به آمریکا با گذرنامه جعلی از راه هلند به برلین رسید و با همکاری ایرانیان مقیم برلین، کمیته ملیون ایرانی را تشکیل و مجله کاوه را منتشر کرد. در آلمان با دختری آلمانی ازدواج کرد. تقی‌زاده تا 1303 ه.ش جمعاً حدود نه سال در آلمان ماند.

برحسب دعوت مدرسه مطالعات شرقی لندن در دیماه 1315 ه.ش، برای تدریس زبان و ادبیّات فارسی به انگلستان رفت و شش سال در آن مدرسه مشغول کار بود. پس از شهریور 1320 ه.ش به عنوان سفیر ایران به اقامتش ادامه داد.