ابوالحسن خان ایلچی شیرازی

در 1339ق، ابوالحسن خان به وزارت خارجه ایران منصوب شد و تا مرگ فتحعلی شاه در 1250ق در این مقام باقی ماند. از وقایع مهم این دوره از حیات سیاسی او باید از عقد عهدنامه ترکمن‌چای در 1243ق نام برد. وی از معدود رجال ایرانی بود که برخلاف نظر علما، با تجدید جنگ با روسیه مخالف بود، اما کاری از پیش نبرد.

در سلطنت محمد شاه، پس از قائم مقام، صدارت به رقیب او حاجی میرزا آقاسی رسید و او مدتی بعد ابوالحسن خان را به وزارت خارجه منصوب کرد که تا پایان عمر در این مقام باقی ماند. در این دوره از وزارت ابوالحسن خان، معاهده‌ای جدید با انگلستان امضا شد که بر اساس آن امتیازاتی که دولت روسیه در پی عهدنامه ترکمانچای بدست آورده بود، از قبیل مصونیت جزایی اتباع آن دولت و معافیت از حقوق گمرکی، به انگلستان نیز اعطا شد. محمدشاه در حقیقت به رغم میل باطنی خود بر اثر فشار روس ها در 1257ق با تجدید مناسبات سیاسی و تجاری با انگلستان موافقت کرد.

فرستادن سفيری به انگلستان به پيشنهاد سرهارفورد جونز نماينده دولت انگلستان در ايران صورت گرفت، چون فتحعلي شاه هنوز روابط حسنه‌ای با فرانسويان داشت، در پي سفيری نسبتاً كم اهميت بود تا باعث اعتراض فرانسويان نشود. قرعه اين كار را به نام ميرزا ابوالحسن شيرازي زدند و شاه او را لقب خاني داد و بدين مأموريت گسيل کرد. سفارت ابوالحسن خان در 1224ق آغاز شد و در اين سفر، سرهارفورد جونز و جيمز موريه منشي نمايندگی دولت انگليس در ايران، او را همراهی كردند. فتحعلی شاه 4 مطلب را شفاهی به ابوالحسن خان گفته بود، بدين شرح كه: اولاً مداخله انگليس را در فيصله منازعات ميان روسيه و ايران و استرداد گرجستان خواستار شود؛ ثانياً طلب كمك مالی براي مواجب قشون كند؛ ثالثاً تجهيز و تقويت عمومي قوای ايران را بخواهد و رابعاً فرستادن سفير دائم به ايران را درخواست كند. اما وزير خارجه وقت انگليس، ماركس ولزلی خواسته‌های شاه ايران را بجز خواسته چهارم رد كرد.
در اين سفر ابوالحسن خان به عضويت فراماسونری انگلستان نيز درآمد، اما ظاهراً هيچ كوششی براي ترويج فراماسونری در ايران انجام نداد. بازگشت ابوالحسن خان به سوی ايران هم عاری از ماجرا نبود. زيرا كشتی حامل او و سرگور اوزلی سفير جديد انگليس در ايران، دچار طوفان شد و به سوی سواحل برزيل منحرف گرديد. بدين ترتيب ابوالحسن خان نخستين ايرانيی بود كه قدم به قاره آمريكا گذاشت.

در 1233ق ابوالحسن خان مجدداً به عنوان سفير عازم لندن شد. وي در راه لندن، مدتی برای استحكام روابط دوستی و برادری با دولت فرانسه در پاريس ماند، اما به دلیل اصرار بر انجام تشریفات بی معنا، موفق به ارائه اعتبارنامه خود به امپراتور جديد فرانسه، لوئي هجدهم، نشد. ابوالحسن خان در 1234ق به لندن رسيد و آنجا هم با مشكلاتي مواجه شد. زيرا وی انتظار داشت او را بر همه سفرای مقيم دربار انگلستان مقدم بدارند، امّا دولت انگليس نپذيرفت. در اين سفر، ابوالحسن خان از جانب عباس‌ميرزا نايب‌السلطنه مأموريت داشت كه محصلين ايراني مقيم انگلستان را به ايران بازگرداند.

زمانی که فتحعلی شاه قاجار دستور قتل ابراهیم خان کلانتر اعتمادالدوله و همه اعضاي خاندانش را داد، ابوالحسن كه حكومت شوش را داشت، معزول و بازداشت گرديد و به تهران فرستاده شد امّا ميانجيگری برخی از درباريان فتحعلی شاه سبب عفو ابوالحسن و تبعيد او به شيراز شد. وی كه بر جان خود بيمناك بود، از شيراز به بصره گريخت و از آنجا براي گزاردن حج به مكه رفت و سرانجام به هند رفت و به دربار نظام حيدرآباد پيوست و چند سال در خدمت او ماند تا فتحعلي شاه در 1223ق بازماندگان اعتمادالدوله را عفو كرد و ابوالحسن خان به شيراز بازگشت.

ابوالحسن خان كه بر جان خود بيمناك بود، از تبعیدگاهش در شيراز به بصره گريخت و از آنجا براي گزاردن حج به مكه رفت و سرانجام به هند رفت و به دربار نظام حيدرآباد پيوست و چند سال در خدمت او ماند تا فتحعلي شاه در 1223ق بازماندگان اعتمادالدوله را عفو كرد و ابوالحسن خان به شيراز بازگشت.

ابوالحسن خان خاطرات دوران سفارت خود در انگلستان را در كتابي با عنوان «حيرت‌ نامه سفرا» گرد آورد كه ديدگاه يك ايرانی را در دو سده پيش نسبت به اروپا و آداب و رسوم و سياست و اخلاق اروپاييان به خوبی نشان مي‌دهد. جذابيت اين اثر به اندازه‌ای است كه نزديك به دو سده بعد، آن را به انگليسي ترجمه كردند فی الواقع، حوادثی كه در اين سفر ايلچی ايران با آن روبرو شد، موضوع آثار متعددی قرار گرفت كه از آن ميان می توان از كتاب حاجی بابای اصفهانی نوشته جيمز موريه ياد كرد كه به ظن غالب، داستان سفر ايلچی ايران به لندن است. روايات «حيرت‌ نامه سفرا» گويای تضاد فرهنگی بين ايلچی ايران و رجال و اعيان لندن است كه از همه مهم‌تر بايد از داستان عشق او به دختر صدراعظم انگليس ياد كرد كه باعث حيرت و خنده انگليسيان شد، در حالی كه وی از عشق آن دختر می گريست و غزلهای حافظ می خواند.

ابوالحسن خان خواهرزاده و داماد حاجي ابراهيم كلانتر (اعتمادالدوله)، صدراعظم فتحعلي شاه بود.